با وجود بارندگی‌های اخیر حجم آب دریاچه مهجور ارومیه همچنان به کمتر از یک سوم میزان طبیعی خود است و 85 درصد از پهنه آبی دومین دریاچه بزرگ شور جهان خشک شده است. 

 

دریاچه ارومیه 15 سالی هست که گرفتار خشکسالی و کمبود بارندگی شده و شیره جان آن با کشاورزی و سدسازی مکیده شده و زنده شدن آن با فرض بیشترین میزان بارش هم، آسان نیست.

 

به گفته فرهنگ قصریانی مدیرکل دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط‌زیست ضایعه‌ای که برای دریاچه ارومیه پیش آمده در عرض یک سال به وجود نیامده که با بارش‌های اخیر حل شود. با این بارش‌ها، وضع دریاچه تنها به صورت موقت بهبود پیدا می‌کند.

 

او بعید می‌داند با وجود بارش‌های فعلی، بتوان تالاب پایداری را در حوضه آبخیز ارومیه داشت. این در حالی است که نمودار اداره کل هواشناسی آذربایجان غربی نشان می‌دهد که میزان بارش‌ها در سال زراعی 93-92  نسبت به مدت مشابه سال قبل افزایش داشته است.

 

کارشناسان معتقدند عملکرد مدیریتی دستگاه‌های مختلف در سال‌های گذشته اعم از وزارت جهاد کشاورزی، وزارت نیرو، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، سازمان حفاظت محیط‌زیست و همچنین اقدامات بخش خصوصی در به وجود آمدن فاجعه برای دریاچه نقش بسیاری داشته است.

 

اقدامات فوری برای نجات ارومیه درست همزمان با شروع کار دولت یازدهم آغاز و ۱۳ راهکار فوری مطرح شد.

 

اکنون دولت تمام توان خود را برای رفع این مشکل به کار گرفته، اگرچه همه می‌دانند به نتیجه رسیدن راه حل‌های اجرایی نیازمند زمان است.

 

در همین راستا معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست وقتی برای شرکت در نوزدهمین اجلاس کشورهای عضو کنوانسیون تغییرات آب و هوا عازم ورشو شد، در حاشیه این اجلاس با وزیر محیط زیست ژاپن دیدار کرد. وی از نمایندگان ژاپنی خواست تا برای نجات دریاچه ارومیه با متخصصان ایرانی همکاری کنند که وزیر محیط زیست ژاپن نیز این پیشنهاد را پذیرفت و بر این همکاری تأکید کرد. این وعده 13 بهمن ماه محقق شد و کارشناسان مؤسسه مطالعاتی و تحقیقاتی ژاپنی (جایکا) به ارومیه سفر کردند و محورهای همکاری با کارگروه نجات بخشی دریاچه ارومیه اعلام شد.

 

هدف از این سفر بررسی‌های اولیه و ارائه گزارش به جایکا بود و اظهار تمایل کردند تا اگر کارگروه و شورای منطقه‌ای نجات دریاچه ارومیه در تهران قصد همکاری با جایکا را داشته باشد، مسئولان پروژه‌های مستقل خود را در این زمینه ارائه کنند. کارشناسان جایکا معتقدند که تسریع در روند همکاری‌ها ضروری است.

 

 حفظ دریاچه ارومیه، اولویت ژاپنی‌ها

ناگاتا، مشاور ارشد جایکا در مدیریت آب در دیدار با اعضای کارگروه استانی نجات دریاچه ارومیه با ارائه نتیجه بازدیدهای میدانی از حوضه آبریز دریاچه ارومیه در جنوب آذربایجان غربی گفت: کمک به کارگروه منطقه‌ای، تهیه یک طرح کلی و ارزیابی در خصوص منابع آب، پایش و مونیتورینگ فعالیت‌های حوضه آبریز دریاچه در آذربایجان غربی از محورهای همکاری این مؤسسه با کارگروه ایرانی نجات بخشی دریاچه ارومیه است.

 

وی اظهار کرد: با توجه به این‌که بخش وسیعی از دریاچه خشک شده تدابیر ما نیز باید گسترده باشد. حفظ دریاچه ارومیه باید اولویت اول طرح‌ها و برنامه‌ها بوده و با توجه به نوسانات بسیار آب، باید مؤثرترین راهکار را یافت.

 

به گفته ناگاتا پروژه سفید رود که در ارتباط با تغییر الگوی کشت اجرا شد، طرح موفقی بود که می‌توانیم این طرح را به استان‌های آبریز حوضه دریاچه ارومیه نیز تعمیم دهیم، صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه می‌تواند نقش بسیار مهمی در نجات دریاچه داشته باشد و ضرورت دارد این راهکار در دیگر مناطقی که مشکل کم آبی دارند رعایت شود.

اگر تلاش بر مدیریت حوضه آب متمرکز و طرح مدیریت آب و مدیریت جامع حوضه دریاچه بررسی و اجرایی شود و ذی نفعان نیز آگاهی کافی داشته باشند، می‌توان کارهای خوبی در این راستا انجام داد.

 

دکتر ناکابایاشی کارشناس زراعت مؤسسه جایکا هم گفت: تغییر نگرش در کشاورزان و ایجاد انگیزه در این قشر در زمینه صرفه‌جویی در مصرف آب از موضوعاتی است که نمی‌توان به راحتی از کنار آن عبور کرد. برای واقعیت بخشی به این روند باید دوره‌های تسهیل‌گری و فرا تسهیل‌گری نیز برای پرسنل جهاد کشاورزی و آب منطقه‌ای برگزار شود و آموزش‌های لازم از این طریق به کشاورزان منتقل شود.

 

وی با اشاره به شرایط متنوع از نظر اکوسیستم کشاورزی در اطراف حوضه آبریز دریاچه ارومیه گفت: با منطقه‌بندی کردن این حوضه در استان می‌توان نسبت به تغییر الگوی کشت متناسب با شرایط منطقه اقدام کرد.

 

ناکابایاشی افزود: با ایجاد مزارع الگو و نمایشی برای کشت‌های جایگزین و نیز رعایت تناوب در کشت و بیان مزایای این کار برای کشاورزان نیز می‌توان گام‌های خوبی در این زمینه برداشت.

 

با توجه به این‌که جایکا اطلاعات کافی از وضعیت دریاچه ارومیه و تالاب‌های اقماری در دست ندارد، برای ادامه مطالعات فروردین ماه سال آینده یک هیأت کارشناسی به منطقه اعزام می‌شوند. 

 

حسن عباس‌نژاد مدیر کل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی هم در بازدید جایکا از ارومیه با بیان این‌که بحران دریاچه ارومیه تأثیر جدی بر زندگی مردم منطقه و آب و هوا دارد، تأکید کرد: نیازمند یاری کارشناسان در این زمینه هستیم. جایکا در سه محور می‌تواند کمک‌هایی برای حل بحران دریاچه داشته باشد که شامل کمک به مطالعات، کالیبره کردن مطالعات و ارزیابی نتایج پروژه‌هاست و از این تیم انتظار داریم تا مکانیزم‌های خود را در پیاده‌سازی پروژه‌ها به ما ارائه کنند.

به گفته وی، برنامه جامع دریاچه ارومیه و همچنین برنامه مدیریت ریسک خشکسالی آن توسط سازمان حفاظت محیط زیست کشور تهیه شده و با توجه به نگاه دولت در اجرای پروژه‌های تدوین شده در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، تلاش‌های لازم برای احیای آن در دست اقدام است.

 

 اجرای برنامه مدیریت ریسک خشکسالی بر عهده کیست؟

به دلیل وقوع خشکسالی‌های اخیر و کاهش پتانسیل منابع آبی سطحی حوضه در این شرایط، تأمین مصارف آب بخش‌های مختلف از جمله محیط زیست و دریاچه ارومیه با چالش‌هایی روبه‌رو می‌شود. در این راستا سازمان حفاظت محیط زیست در قالب طرح حفاظت از تالاب‌های ایران، انجام مطالعات «برنامه مدیریت ریسک خشکسالی حوضه آبخیز دریاچه ارومیه» را تصویب کرد.

 

محسن سلیمانی، مدیر طرح حفاظت از تالاب‌های ایران در این خصوص می‌گوید: مطالعات این برنامه با بهره‌مندی از تجارب متخصصان داخلی، بویژه در دانشگاه تربیت مدرس و همچنین مشارکت مدیران و کارشناسان استان‌های واقع در حوضه با مجموعه‌های مدیریتی استانداری‌ها و ادارات کل مدیریت بحران، آب و کشاورزی، ادارات کل هواشناسی و سازمان حفاظت محیط زیست از سال 1389 آغاز شد. علاوه بر ظرفیت‌های داخلی، در این برنامه از تجارب بین‌المللی هم استفاده شد.

 

به گفته وی، اصولاً برنامه اجرایی در طرح‌های خشکسالی، عهده‌دار شناسایی اقدامات سازمانی و اجرایی کوتاه یا بلند مدتی است که می‌تواند مانع تأثیرات خشکسالی شود یا خسارات آن را کاهش دهد.

 

سلیمانی می‌گوید: در حوضه آبخیز دریاچه ارومیه، سوابق طولانی مقابله با خشکسالی وجود دارد که اقدامات گذشته تا حد امکان مدنظر این برنامه بوده؛ اما آنچه این برنامه را از اقدامات گذشته متمایز می‌سازد، رویکرد مدیریت ریسک به جای مدیریت بحران است که در نوع خود، برای نخستین بار در کشور اجرا می‌شود.

 

برنامه مدیریت ریسک خشکسالی حوضه دریاچه ارومیه، مدیریت خشکسالی را در حوضه به جای تمرکز بر فعالیت‌هایی کوتاه مدت و مقطعی، به فرآیندی مستمر و پویا تبدیل می‌کند که در قبل، حین و بعد از خشکسالی فعال است و برای هر مرحله، اقداماتی را تعریف می‌کند. در عین حال بتدریج با طرح‌های تکمیلی و بازخوردها، اصلاح و ارتقا می‌یابد.

 

به گفته وی این ویژگی باعث می‌شود مدیریت منابع آب حوضه حتی برای شرایط طبیعی و پرآبی‌ها هم برنامه داشته باشد و نوعی انسجام بیشتر سازمانی را در سطح حوضه برای حفظ دریاچه رقم زند.

 

سلیمانی با اشاره به این‌که نتیجه‌بخش بودن برنامه مدیریت ریسک خشکسالی حوضه دریاچه ارومیه ملزوماتی دارد، می‌افزاید: نخست حمایت‌های نهادهای بالادستی بویژه شورای منطقه‌ای، استانداری‌ها و سازمان‌های ذی‌ربط برای عملیاتی شدن این برنامه بسیار کلیدی است. نکته دوم این است که هر چند برنامه مدیریت ریسک خشکسالی با نگاهی به مراتب فراتر از طرح اولیه آن تدوین شده، اما به معنی کامل و مطلق بودن آن نیست، تهیه برنامه‌های خشکسالی طی یک فرایند توسعه می‌یابد، اجرا می‌شود و نقایص آن شناسایی و در نهایت تکمیل و تعدیل می‌شود. این برنامه هم از این روند مستثنی نیست و نباید برای اجرای آن منتظر شرایط آرمانی مطلق باشیم؛ بلکه باید اجازه دهیم تا اجرا و در حین اجرا، تکمیل شود.

 

سلیمانی اضافه می‌کند: ماهیت برنامه‌های مدیریت خشکسالی را می‌توان در عبارت «لزوم مدیریت مصرف» خلاصه کرد. بدیهی است برای مدیریت منابع آب در شرایط خشکسالی تغییراتی در تخصیص‌های مرسوم حوضه به وجود بیاید که مدیریت اجرایی و سیاسی حوضه باید ابزارهای کنترل را داشته باشد و تبعات آن را هم بپذیرد.

 

مدیر طرح حفاظت از تالاب‌های ایران درباره برنامه‌های اجرایی طرح مدیریت ریسک خشکسالی دریاچه ارومیه اظهار می‌کند: ابلاغ برنامه از سوی نهادهای بالادستی و شورای منطقه‌ای مدیریت حوضه آبخیز دریاچه ارومیه، پیاده‌سازی ساختار سازمانی مدیریت ریسک خشکسالی حوضه آبخیز دریاچه ارومیه، فعال‌سازی کمیته پایش، ارزیابی و اطلاع‌رسانی خشکسالی، تعیین اولویت‌های مصرف آب، تعریف آستانه‌های سطوح خشکسالی و تعریف اقدامات مقابله با این پدیده طبیعی، اجرای اقدامات توسط سازمان‌های ذی ربط، ارزیابی و بازنگری برنامه مدیریت ریسک خشکسالی از جمله این برنامه‌هاست.

 

  نقش اصلی بر گردن خود ماست

مرور کوتاهی بر برنامه مدیریت ریسک خشکسالی حوضه آبخیز دریاچه ارومیه نشان می‌دهد که نجات دریاچه ارومیه شاید نیازمند مشاوره و همکاری نهادهای بین‌المللی باشد، اما ابتدا به عزم و اراده و در عین حال عملکرد علمی و سریع خود ما نیاز دارد. ژاپنی‌ها هر چقدر هم وقت، انرژی و پول برای نجات ارومیه صرف کنند باز هم به اندازه ما نمی‌توانند دلسوز ارومیه باشند و از خشک شدن آن رنج بکشند. وقت آن است که دست بر زانوی همت بزنیم و دریاچه ارومیه را نجات دهیم. دریاچه ارومیه را اشک ما پر نمی‌کند.